مقصر کیست؟ مهم نیست!- قسمت اول
نوشته هژیر

فرض کنید شما در اتاقی نشسته اید و اهرمی را در دست دارید که با فشردن آن به درجات مختلف به فردی بیگناه در اتاق کناری شوک الکتریکی وارد میشود. یک دکتر هم در کنار شما نشسته و با وجود ضجه های فرد مذبور شما را به ادامه کار و بالابردن شوک تشویق میکند چرا که آنرا برای آزمایشی پزشکی لازم میداند. شما مجبور به شرکت در این آزمایش نیستید و هر لحظه میتوانید اتاق را ترک کنید. آیا شما در این آزمایش همکاری خواهید کرد یا به آزمایش اعتراض کرده و آنرا بدون وارد کردن شوک به فرد بیگناه ترک میکنید؟

اگر شخصا با این آزمایش همراهی نمیکنید، چه نظری دارید در مورد اخلاق و درجه انسانیت کسی که در این آزمایش شرکت میکند و تا بالاترین ولتاژها که حتی با خطر مرگ همراه است به شوک دادن به فرد بیگناه ادامه میدهد؟ آیا چنین فردی از نظر شما انسانی عادی و طبیعی است یا به طور بالقوه جز جانیان بالفطره تاریخ است که خوشبختانه قدرتی در دست ندارد؟

سوالها را جدی میپرسم، اگر جواب نداده اید، قبل از خواندن قسمت بعد به آنها فکر کنید.

خوشبختانه جواب دقیقی در مورد عملکرد افراد مختلف در این شرایط وجود دارد. حدود چهار دهه پیش استنلی میلگرام، از اساتید دانشگاه ییل، آزمایش بالا را به اجرا گذارد. نتیجه آزمایش برای خود او هم خیره کننده بود: حدود 65% شرکت کنندگان در آزمایش تا بالاترین درجه شوک (450 ولت) به شکنجه فرد بیگناه در اتاق بغلی ادامه دادند (البته در حقیقت هیچ شوکی در کار نبود و هنرپیشه ای در اتاق بغلی ادای شکنجه شدن را در می آورد). نتایج آزمایش شوکه کننده بود خصوصا که این نتیجه کلی در کشورهای مختلف و توسط آزمایشگران متفاوت تایید و تکرار شد. به طور خلاصه این آزمایش نشان میدهد انسانها به شدت از مقامات و افراد صاحب نفوذ طبعیت میکنند، و این امر ربط چندانی به فرهنگ، جنسیت، وضع اقتصادی و سایر مشخصات معمول افراد ندارد.

نتایج آزمایشی دیگر در دانشگاه استنفورد در همین رابطه قابل توجه است. 24 دانشجوی دانشگاه به صورت تصادفی به دوگروه تقسیم شدند، نیمی نقش زندانی را پذیرفتند و نیمی نقش زندانبان. قرار بود این دانشجویان به مدت دو هفته در یک زندان آزمایشی (زیرزمین دانشکده روانشناسی دانشگاه) با هم زندگی کنند. به زندانبانان گفته شد که باید زندان نمایشی را کنترل کنند و اختیار انتخاب نحوه کار به خود آنها داده شد. نتایج آزمایش چنان خشونتبار بود که آزمایش بعد از شش روزمتوقف شد: دانشجویان زندانبان به انواع کارهای خشن و آزار و اذیت زندانیان اقدام کردند: از تنبیه بدنی، دریغ کردن مستراح، فرستادن به سلول انفرادی تا گرفتن ملافه و لباس افراد. زندانیان نیز نقش خود را پذیرفته و کاملا تسلیم شدند و بسیاری دچار افسردگی و مشکلات روحی دیگر گشتند. به طور خلاصه دانشجویان برجسته دانشگاه استنفورد به سرعت بدترین رفتارهای قابل مشاهده در میان جانیان و پلیسهای خشن در زندانها را بین خودشان بازسازی کردند.
این دو آزمایش مثالهاییست از یک واقعیت بسیار بنیادین در مورد عملکرد انسانها: عوامل محیطی در تعیین رفتار ما نقشی بسیار اساسی بازی میکنند. به عبارت دیگر اختیار (به معنای توانایی انتخاب آزادانه) افراد در تصمیم و عمل خیلی محدود است.

اهمیت این موضوع در سایه یکی دیگر از یافته های بنیادین علم روانشناسی بیشتر میشود: آزمایشهای بسیار وجود خطای بنیادین در نسبت دادن" را در انسانها نشان داده اند. به زبان ساده انسانها در علتیابی اتفاقات و حوادث مختلف فرض میکنند که مردم آزادانه تصمیم گرفته و مسؤول هستند، و در ارزیابی آنها نقش عوامل محیطی بسیار کم است (در مقابل در توضیح رفتار خودشان، افراد وزن مناسبی به عوامل محیطی میدهند و اختیار خود را کم میدانند). به طور خلاصه تحقیقات روانشناسی نشان میدهد که از یک طرف عوامل محیطی مهمترین تعیین کننده تصمیمات و عملکرد ماست، و از طرف دیگر ما در قضاوت در مورد دیگران به این موضوع توجه نداریم و عموما شخصیت افراد را مهمترین عامل تصمیمات و اتفاقات اطراف خود میدانیم.

در قسمت دوم این نوشته به بعضی از نتایج این موضوع در دنیای سیاست اشاره میکنم. در ضمن، اگر فردی را که به دادن شوک الکتریکی تا بالاترین حد ادامه میدهد جانی بالفطره شماردید، ایده خوبی است اگر در تعریف خود از جانی بالفطره تجدید نظر کنید، هرچه باشد به طور آماری بیش از نیمی از خوانندگان ( از جمله نویسنده و خود شما) این متن جز این گروه قرار خواهند گرفت.